۱۹ ساله بودم که در آزمون کنکور رد شدم و برای اولین بار از سوپر مارکت محله سیگار خریدم و تصور می‌کردم که برای لحظاتی ناراحتی‌ام را تسکین می دهد؛ گمان می کردم که با یکبار مصرف، اعتیاد پیدا نمی‌کنم، اما سیگار وابستگی می‌آورد؛ وابسته می‌شوی و ادامه می‌دهی. پریچهر ۳۱ ساله است؛ مجرد و منشی یکی از شرکت‌های خصوصی منطقه ۶ پایتخت که نزدیک به ۱۲ سال است سیگار می‌کشد. می‌گوید: ۱۹ساله بودم که برای اولین بار از سوپر مارکت محله سیگار خریدم؛ آزمون کنکور را رد شده بودم و تصور می‌کردم می‌تواند برای لحظاتی ناراحتی‌ام را تسکین دهد. فکر میکنی با یکبار مصرف، اعتیاد پیدا نمیکنی، اما سیگار وابستگی می‌آورد؛ وابسته می‌شوی و ادامه می‌دهی. خیره نگاهم می‌کند و ادامه می‌دهد: «دوست ندارم کنار پدر و مادرم سیگار بکشم؛ می‌دانم که می‌دانند سیگار می‌کشم؛ ولی ترجیح می‌دهم کنار والدین و برادر کوچکترم نباشد.»
نمی‌خواهم سیگار کشیدنم را توجیه کنم؛ اما مشکلات اقتصادی، اختلاف‌های طبقاتی و حتی الگوهای دوست‌داشتنی سینما و تئاتر و موسیقی هم در این رابطه بی‌تقصیر نیست. دوران راهنمایی که بودم خیلی از سلبریتی‌های مورد علاقه‌ام سیگار می‌کشیدند. گاهی خودم در خانه ادای برخی از آنها را درمی‌آوردم.
از روی نیمکت بلوار کشاورز بلند می‌شود، «سیگار کشیدن من با شکست در آزمونی که تصور می‌کردم آرزوهایم را به واقعیت گره می‌زند آغاز شد، اما فقط من مقصر نبودم.»
به نقل از ایرنا، مصرف دخانیات سالیانه موجب مرگ بیش از هشت میلیون نفر در جهان می‌شود؛ هفت میلیون نفر به دلیل مصرف مستقیم و ۱.۲ میلیون نفر نیز به جهت مواجهه با دود دست دوم این ماده جان می‌بازند.
در ایران نیز سالانه بیش از ۶۰ هزار نفر بر اثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند؛ به گفته دبیرکل جمعیت مبارزه با دخانیات کشور اگر روند افزایش مصرف سیگار در کشور کنترل نشود، میزان مرگ ومیر ناشی از این مواد در ایران، در ۱۰ سال آینده به ۲۰۰ هزار نفر در سال خواهد رسید.
آسیبی که بنابر مشاهدات میدانی در سال‌های اخیر در جامعه زنان هم افزایش یافته است؛ یک گزارش از سازمان بهداشت جهانی حاکی است از بیش از ۵ میلیون نفری که سالانه جان خود را در اثر استعمال سیگار از دست می‌دهند، ۱.۵ میلیون نفر زن هستند.
طبق گزارش اطلس جهانی دخانیات نیز فقط در سال ۲۰۲۰ عامل مرگ بیش از ۸ میلیون نفر انسان، دخانیات بوده است که از این تعداد هم بیش از ۱.۵ میلیون نفر زن بوده‌اند.
آسیبی که به عوامل خانوادگی، روانی، اجتماعی و محیطی متعددی همچون اضطراب و افسردگی، اختلالات روانی، پر کردن اوقات فراغت، خودنمایی، جلب توجه و کمبود اعتماد و عزت نفس مرتبط و به منظور پیشگیری و کاهش نیازمند آموزش است.
مدیر واحد زنان و جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران در گفت وگو با خبرنگار اجتماعی ایرنا در مورد علل گرایش زنان به مصرف دخانیات و چگونگی کاهش و رفع این آسیب اظهار داشت: مولفه سلامت (با تمامی جوانب) از حقوق اولیه انسانی است و امروزه سلامت انسان و محیط زیست با یک چالش اساسی تحت عنوان مصرف دخانیات مواجه شده است. علم پزشکی نیز رابطه مصرف دخانیات با طیف وسیعی از بیماری‌ها را ثابت کرده و این مساله یک تلاش همه‌جانبه برای مبارزه با دخانیات را می‌طلبد.
«زهرا صدر» افزود: مطابق با تحقیقات نیز کاهش سن مصرف دخانیات و رشد صعودی مصرف این مواد به‌ویژه قلیان در زنان نسبت به مردان در دهه‌های اخیر قابل‌توجه است.
وی گفت: سلامت زنان به ویژه دختران جوان نیز در این رابطه به‌عنوان مادران آینده و نقش موثر این قشر در سلامت روانی و جسمانی فرزندان و در نهایت سلامت جامعه نیز انکارناپذیر بوده و بی‌توجهی به این مساله آسیب‌های جبران‌ناپذیری را برای جامعه زنان و کشور به دنبال خواهد داشت.
صدر یادآور شد: مضرات این ماده بین مردان و زنان متفاوت نیست؛ اما زنان علاوه بر خطرهای عمومی ناشی از مصرف دخانیات در معرض خطر عوامل خاص جنسیتی از نظر فیزیولوژی نیز قرار دارند.
وی همچنین درباره میزان مصرف این ماده دخانی اظهارداشت: در سال ۹۵ در ایران شیوع مصرف دخانیات در مردان ۲۵.۱۶ و در زنان برابر با ۴.۱ درصد برآورد شده بود. همچنین مصرف سیگار دختران نوجوان از حدود یک درصد به ۲.۱ درصد افزایش یافت و در پسران از ۵.۱ درصد به ۴.۸ درصد رسید.
دخانیات در هر ۵ ثانیه جان یک نفر را می‌گیرد
وی تصریح کرد: دخانیات بزرگترین عامل مرگ قابل پیشگیری در جهان است و زنان بزرگترین قربانیان این صنعت پرسود هستند؛ طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت هم دخانیات در سال ۲۰۱۹ در هر ۵ ثانیه جان یک نفر را می‌گیرد. این ماده زیان‌بار همچنین عامل مرگ بیش از ۸ میلیون نفر بوده است که از این تعداد ۷ میلیون در اثر مصرف مستقیم دخانیات جان باخته و یک میلیون زن نیز در اثر دود تحمیلی ناشی از دخانیات جان می‌بازند.
به گفته صدر، مصرف روزانه قلیان هم از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰، ۲۸ درصد افزایش یافته است.
علل گرایش به مصرف دخانیات
مدیر واحد زنان و جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران در ادامه در خصوص علل گرایش به سیگار نیز عنوان کرد: علل گرایش به این ماده دخانی در ۴ دسته طبقه‌بندی می‌شود؛ نخست عوامل اجتماعی نظیر زندگی در محیط‌های آلوده به سیگار همچون محیط کار، عدم آگاهی و فقدان آموزش در خصوص مضرات مصرف مواد دخانی، سهولت دسترسی و قیمت ارزان سیگار، معاشرت با اشخاص سیگاری به‌ویژه دوستان، الگوبرداری، فشارهای اجتماعی و تبلیغات مثبت.
وی افزود: دوم عوامل خانوادگی؛ ساختار خانواده از منظر روحی و روانی، موقعیت اقتصادی و اجتماعی، مراقبت‌های روحی و عاطفی در گرایش فرزندان به مواد دخانی به ویژه سیگار موثر است. همچنین سابقه مصرف والدین، طلاق و جدایی و ناسازگاری پدر و مادر، نوع مدیریت خانواده و فرزندپروری و پایبندی خانواده به اصول و مبانی اخلاقی و ارزشی نیز در این رابطه می‌تواند تاثیرگذار باشد.
به گفته وی، والدین منطقی (مقتدر، مستحکم، موفق، سالم و دموکرات) عمدتا کودکان و نوجوانان را در این زمینه بهتر مدیریت می‌کنند.
صدر همچنین با اشاره به عوامل فردی و روانشناختی به عنوان سومین مولفه موثر در مصرف دخانیات ادامه داد: عدم آگاهی به مهارت‌های زندگی همچون مهارت «نه گفتن» کمبودهای شخصیتی، خودنمایی، جلب توجه، تظاهر به بلوغ زودرس، رفع استرس وافسردگی و نیز خشونت و پرخاشگری، لذت‌جویی و ناتوانی در مواجهه با بحران به عوامل روانی این آسیب اشاره می‌کند.
این مسئول افزود: عوامل زیستی یکی دیگر از علل گرایش به مصرف سیگار است؛ مصرف کوتاه‌مدت نیکوتین شخص را به یک آرامش مقطعی می‌رساند؛ به تدریج اما با گذشت زمان، گیرنده‌ها به حالت منفعل و حساسیت‌زدا تبدیل شده و برای کسب احساس خوشایند اولیه نیاز به مصرف بیشتر می‌یابند. بنابراین شخص مصرف‌کننده (که به مدت طولانی در معرض نیکوتین قرار می‌گیرد) معتاد به سیگار خواهد شد که احتمال مصرف سیگار این جمعیت در دوران نوجوانی و جوانی را هم افزایش خواهد داد.
مدیر واحد زنان و جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران تاکید کرد: دخانیات همچنین عامل اصلی ۵۲ بیماری، ۲۴ نوع سرطان و ۱۲ درصد از بیماری‌های غیرواگیر همچون بیماری‌های قلبی – عروقی، ریوی، سکته قلبی و مغزی، دیابت و سرطان است.
وی در ادامه با اشاره به تاثیرات دود تحمیلی ناشی از این ماده یادآور شد: دود تحمیلی ثانویه از نوک روشن و در حال اشتعال سیگار یا بازدم فرد سیگاری از ریه خارج و در محیط منتشر می‌شود؛ این دود توسط نزدیکان استنشاق شده و زیان‌بارتر از دود اولیه است.
صدر همچنین با اشاره به اثرات این نوع دود بر خردسالان گفت: حق بقا از آغاز تشکیل جنین، از حقوق اساسی انسانی در سند ملی حقوق کودکان و نوجوانان تعریف شده است؛ بنابراین پیشگیری و کاهش مصرف دخانیات در جامعه یکی از عناصر اساسی در جلوگیری از آسیب‌های فردی، اجتماعی و فرهنگی و… است. مصرف مواد دخانی در حقیقت دروازه ورود به اعتیاد و یکی از عوامل مهم طلاق و نابسامانی خانوده‌ها است.
این مسئول اضافه کرد: زایمان زودرس، سقط جنین، بارداری خارج از رحم، مرده‌زایی و جذب ماده سرطان‌زا نیز از جمله اثرات مخرب بر زنان باردار است. همچنین اختلال در رشد ریه جنین، وزن کم نوزاد هنگام تولد، سندرم مرگ ناگهانی و تشنج نیز از تبعات آسیب‌های این ماده دخانی بر جنین است.
مرگ و میر نوزادان مادران سیگاری هم ۲۳ درصد بیشتر از دیگر اطفال است.
دغدغه‌های تحصیلی، اشتغال، ازدواج و نیز خالی بودن اوقات فراغت از علل اصلی افزایش گرایش مثبت در مصرف سیگار است؛ بنابراین توجه به جایگزین‌های دخانیات در مدیریت هر یک از این مباحث و تمرکز بر اوقات فراغت توسط برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشور کاهش مصرف دخانیات در هر جامعه را به دنبال خواهد داشت.
«شبنم مقتدری» عضو سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور نیز در گفت وگو با خبرنگار ایرنا در این رابطه گفت: یکی از علل اصلی مصرف سیگار از سوی افراد سیگاری کاهش و رفع استرس و دستیابی به آرامش است.
وی تصریح کرد: با مصرف این ماده دخانی، لیمبیک (مجموعه‌ای از ساختارهای مغزی) تحریک شده و دوپامین (پیام‌رسان عصبی که نقش ایجاد لذت در مغز را به عهده دارد) ترشح می‌شود و بنابراین شخص مصرف‌کننده احساس لذت می‌کند.
مقتدری ادامه داد: مدت زمان تجربه این احساس خوشایند کوتاه است؛ در نتیجه انسان به مصرف مجدد تمایل یافته و رفتار تکرار می‌شود. بنابراین باید گفت، انسان با بروز عواطف و احساسات منفی اعم از نگرانی و اضطراب (بنابر یک باور غلط) از مولفه سیگار در جهت تغییر خلق منفی به مثبت استفاده می‌کند.
وی با اشاره به نظریه‌پردازان شرطی‌سازی افزود: ترک این رفتار (مصرف سیگار) بنا بر نظریه‌پردازان شرطی‌سازی، نیازمند شرطی‌زدایی توسط متخصصان این حوزه به منظور خاموشی رفتار است.
این روان‌درمانگر و پژوهشگر اجتماعی توضیح داد: یکی دیگر از علل مصرف سیگار در این جمعیت به ویژه در سنین پایین، یادگیری مشاهده‌ای است.برای نمونه، مصرف سیگار توسط خانواده به خصوص پدر و مادر، همکلاسی، دوستان و همکاران می‌تواند نقش مهمی در مصرف شخص داشته باشد.
مقتدری اضافه کرد: از منظر روانکاوی (به عنوان یک رویکرد درمانی) مصرف سیگار با تجارب دوران کودکی و حتی نوزادی هم مرتبط است. به عنوان مثال، تجربه تعارضات ارتباطی با مراقب (مادر، پدر، پرستار و…) در این زمینه موثر است؛ این مراقب می‌تواند در زمان گرسنگی کودک در دسترس نبوده و در واقع نیاز نوزاد را برآورده نکند.
این روانشناس افزود: همچنین ممکن است، کودک خیلی زود (یا دیر) از شیر گرفته شود؛ هر یک از این مسائل می‌تواند موجب برآورده نشدن نیازهای دهانی کودک و تثبیت در این مرحله شود و در نتیجه بر رفتارهای دوران نوجوانی و جوانی و حتی بزرگسالی اثرگذار باشد و تعارضات و نیازهای حل نشده (پاسخ داده نشده) را به شکل رفتارهای منفی از جمله پرخوری، سوءمصرف الکل و سیگار نشان دهد.
مقتدری تاکید کرد: مصرف سیگار در زنان آسیب‌های اجتماعی و روانی متعددی را به دنبال خواهد داشت. الگوبرداری خانواده به ویژه فرزندان از رفتار مادر و طبیعتا مصرف این ماده دخانی توسط کودک و نوجوان یکی از مهمترین آسیب‌های این مساله است.مصرف سیگار در زنان آسیب‌های اجتماعی و روانی متعددی را به دنبال خواهد داشت. الگوبرداری خانواده به ویژه فرزندان از رفتار مادر و طبیعتا مصرف این ماده دخانی توسط کودک و نوجوان یکی از مهمترین آسیب‌های این مساله است
وی گفت: یکی دیگر از علل مصرف سیگار کاهش عزت نفس است. برخی از زنان و دختران ارزشمندی خود را به عوامل بیرونی وابسته کرده و تصور می‌کنند با «سیگار کشیدن» به ارزش اجتماعی دست می‌یابند.
راهکار چیست؟
عضو سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور با بیان اینکه ترک سیگار باید زیر نظر پزشک صورت پذیرد، یادآور شد: متخصصان این حوزه می‌توانند جایگزینی برای سیگار کشیدن پیدا کنند و فضایی که مصرف‌کننده در آن احساس ناامنی می‌کند را (تا حد امکان) تغییر دهند و درمانی متناسب با مصاحبه تشخیصی ارائه کنند.
مقتدری اضافه کرد: برای برخی از زنان و دختران اعتماد و عزت نفس باید تقویت شود. این جمعیت باید «خود» را همانگونه که هست بپذیرند و ارزشمند بدانند.
وی همچنین با تاکید بر آموزش در این زمینه افزود: عواقب و تبعات مصرف سیگار هم باید در جامعه تذکر داده شود. به عنوان مثال، اثرات این مواد دخانی بر سلامت و زیبایی انسان به ویژه زنان باید توسط رسانه‌ها و… توضیح داده شده و تکنیک‌های لازم و روش‌های مقابله‌ای آموزش داده شود.
