سالخوردگی جمعیت یعنی پایین‌بودن نرخ ناخالص باروری نسبت به نرخ ناخالص مرگ‌ومیر. سالخوردگی جمعیت، پدیده‌ای جهانی است و هر جامعه‌ای به فراخور شرایطش با آن دست به گریبان است.
به گزارش روابط عمومی بنیاد به نقل از سلامت نیوز به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران به «شهروند»، در دهه‌های ٤٠،٣٠، ٥٠ و ٦٠ ما رشد انفجاری جمعیت را تجربه کرده‌ایم، در حالی که پیش‌بینی‌ها از سالخوردگی جمعیت در سال ١٤٣٠ خبر می‌دهند. چالشی که بنابر نظر «محمد میرزایی»، ریشه در پایین‌بودن نرخ باروری و بالارفتن سن ازدواج دارد.
سرعت کاهش باروری در نیمه دوم ١٣٦٠ و اوایل ١٣٧٠
اولین سرشماری عمومی نفوس در سال ١٣٣٥ اتفاق افتاد. طبق آن، سرشماری جمعیت ایران حدود ١٩میلیون نفر بود که در سرشماری سال ١٣٩٥ به حدود ٨٠میلیون نفر رسید. به عبارتی ساده‌تر، در بازه زمانی ٦٠ساله جمعیت ایران ٤,٢برابر شد. پس از انقلاب روند رشد جمعیتی افزایشی بوده، به‌طوری که در دهه ١٣٥٥-١٣٦٥ جمعیت ایران رشد ٤درصدی را به خود دید که در تاریخ کشور بی‌سابقه بود. هرچند در این بازه زمانی کشور شاهد مهاجران بسیاری به‌خصوص معاودین عراقی و پناهندگان افغانستانی هم بود، با این وجود، رشد طبیعی سالانه جمعیت به رقمی حدود ٣.٢درصد می‌رسد که میزان رشد بالای جمعیت را نشان می‌دهد.
رشد جمعیتی نگرانی بابت تامین نیازهای مختلف در سال‌های آتی را رقم زد تا جایی که دولت وقت در خرداد ١٣٦٧، سیاست تحدید موالید را اعلام کرد و متعاقب آن برنامه‌های تنظیم خانواده را به اجرا درآورد. تاثیر اجرای سیاست تنظیم خانواده در دهه‌های بعد موفقیت چشمگیری یافت تا جایی که سرعت کاهش باروری در نیمه دوم دهه ١٣٦٠ و اوایل دهه ١٣٧٠ به اندازه‌ای چشمگیر بود که تعبیر «انقلاب باروری» در مورد آن مصداق پیدا کرد. به این ترتیب، میزان کاهش تعداد موالید به همراه کاهش تعداد مرگ‌ومیر و افزایش امید به زندگی، متوسط رشد سالانه جمعیت کشور را کاهش داد.
سال ١٤٧٩ ایران ٤٢ میلیون جمعیت خواهد داشت
«سیدمحمد طباطبایی»، معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران، اسفند ١٤٠١ گفته بود: «نرخ رشد جمعیت در سال ١٤٠١ به ٠,٦درصد رسید.» طباطبایی ٢٤اردیبهشت ١٤٠٢ هم اعلام کرده بود: «در صورت ادامه روند فعلی در سال ١٤٣٠ حدود ٣٠درصد جمعیت کشور سالمند خواهند بود، یعنی به‌ازای هر سه نفر یک سالمند خواهیم داشت.»
این در حالی است که مطابق آمار رسمی، تعداد متولدین دو ماه اول سال ١٤٠٢، برابر ١٤٢/١٦٨ نفر است که ٦٢٥٩ نفر کمتر از دو ماه مشابه سال ١٤٠١ است، به عبارتی با حدود ٣.٥درصد کاهش فرزندآوری مواجهیم. هرچند نتایج پیش‌بینی‌های سازمان ملل در سال ٢٠١٧ در مورد تحولات باروری نشان می‌دهد در هر سه سناریو (پایین، متوسط و بالا) تا سال ١٤٢٠سطح باروری ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت و نرخ رشد جمعیت در هر سه سناریو کاهشی خواهد بود.
در سناریوی حد پایین در سال ١٤٠٩ نرخ رشد جمعیت ایران به حدود صفر می‌رسد و برمبنای سناریوی حد متوسط در سال ١٤٢٩ نرخ رشد جمعیت ایران منفی می‌شود. همچنین تغییرات حجم جمعیت ایران براساس سناریوهای سازمان ملل نشان می‌دهد در صورت ادامه روند کنونی کاهش باروری، بر اساس سناریوی حد پایین، جمعیت ایران تا سال ١٤٣٠ به حدود ٨٢میلیون نفر، در سال ١٤٣٩ به حدود ٧٧.٦ میلیون نفر و تا سال ١٤٧٩ به حدود ٤٢میلیون نفر کاهش خواهد یافت.
جهان درگیر بحران بی‌فرزندی است
سالخوردگی جمعیت، پدیده‌ای همه‌گیر در سطح جهان است. در این میان ژاپن هم از این مسئله مستثنا نیست. جمعیت ژاپن در دهه ٢٠٠٠میلادی رشد صفر درصدی را تجربه کرد. رشد جمعیتی که ١٠سال یعنی سال ٢٠١٠ روند کاهشی را در پیش گرفت تا جایی که طی سال‌های اخیر از روند کاهشی شتاب بیشتری به خود گرفته است، به‌طوری که در بازه زمانی ٢٠٢٠ تا ٢٠٢١ جمعیت ژاپن کاهش ٦٤٤هزار نفری را تجربه کرد.
پیش‌بینی‌های جمعیتی در این کشور نشان از این دارد که ژاپن در میانه این قرن کاهش چشمگیری را در شاخص جمعیت تجربه خواهد کرد، البته طبق همین پیش‌بینی‌ها ژاپن در سال ٢٠٦٥ جمعیتش به ٨٨میلیون نفر تنزل می‌یابد. این مسئله به این معناست که جمعیت ژاپن در مدت زمان ٤٥سال گذشته با کاهش ٣٠درصدی روبه‌رو شده است.
براساس آمارها در چند سال اخیر در آمریکا تعداد مردان زیر ٣٠ سالی که تمایلی به برقراری رابطه منجر به ازدواج ندارند، سه برابر افزایش یافته و این روند با نسبتی تقریبا مشابه در کشور ژاپن هم دیده می‌شود. اتحادیه اروپا هم درخصوص پیری جمعیت وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد تا جایی که طبق بررسی‌ها ١٠ کشور اروپایی تا سال ٢٠٥٠، ٢٠درصد از جمعیت خود را از دست خواهند داد.
این کشورها عمدتا در اروپای شرقی هستند. به عنوان نمونه بررسی‌ها نشان می‌دهد بلغارستان، لتونی، مولداوی، اوکراین، کرواسی، لیتوانی، رومانی، صربستان، لهستان و مجارستان تا ٢٠٥٠ نرخ رشد جمعیت منفی را تجربه خواهند کرد. در میان این کشورها بلغارستان شرایط بحرانی‌تر را تجربه می‌کند، البته لتونی در دهه‌های اخیر یک‌چهارم جمعیت خود را از دست داده است و در آینده هم همین روند کاهشی ادامه خواهد یافت. چنین کاهش جمعیتی حتی از کاهش جمعیت پس از جنگ جهانی دوم هم بیشتر است.
نگوییم پیری جمعیت
«نگوییم پیری جمعیت.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران جمعیت مبحثی آماری است، بنابراین از واژه سالخوردگی استفاده کنیم. پیری، عاملی بیولوژیکی و فردی است. بنابر نظر «محمد میرزایی»، جامعه‌ای که ١٥درصد جمعیتش بالای ٦٥سال باشد، جزو کشورهایی با جمعیت سالخورده به حساب می‌آید: «جامعه ایران تا سال ١٤٣٠ حدود ١٥درصد جمعیتش در بازه سنی ١٥ تا ٦٤ساله خواهند بود.» .
به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، در دهه ٦٠ حدود ٤٦درصد جمعیت در بازه سنی زیر ١٥سال قرار داشتند، البته این عدد در سال ١٤٣٠ به ٢٠درصد خواهد رسید. در دهه ٦٠ جمعیت سالخورده هم در محدود ٤-٥درصد بود که در سال ١٤٣٠ به بالای ١٥درصد می‌رسد: «کاهش باروری در همه جوامع اتفاق افتاده است. به عنوان نمونه اروپا در اواخر قرن نوزدهم شاهد کاهش نرخ باروری بود، در حالی که کشورهای در حال توسعه این تجربه را در اواخر قرن بیستم داشتند.»
بالا رفتن سن ازدواج بیشترین تاثیر را در پایین‌آمدن نرخ ازدواج دارد
«در دهه‌های ٤٠،٣٠، ٥٠ و ٦٠ ما رشد انفجاری جمعیت را داشتیم.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، نرخ ناخالص ناباروری باید از نرخ ناخالص مرگ‌ومیر بالاتر باشد تا نرخ رشد جمعیت منفی یا نزدیک به صفر نشود: «پیامد کاهش نرخ باروری، سالخوردگی جمعیت است. در دهه ٦٠ جمعیت ١٥ تا ٦٤ سال حدود ٥٠درصد بود که این رقم در سال ١٤٣٠ به حدود ٦٢ -٦٣درصد می‌رسد، یعنی رشد ١٢ تا ١٣درصد تجربه خواهد کرد.» بنابر نظر «میرزایی»، برنامه تنظیم خانواده سال ٤٦ شروع شد، اما به اهدافش نرسید: «در دهه اول انقلاب، نرخ باروری بالا رفت، به‌طوری که در سرشماری سال ٦٥ رشد جمعیت به ٤درصد رسید، یعنی فراانفجار جمعیتی.»
به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، بخشی از رشد جمعیتی سرشماری ٦٥ مربوط به مهاجران افغانستانی و معاودین عراقی بود -هشت‌دهم رشد- رشد طبیعی این سرشماری سه‌ودو دهم بود.»به گفته «میرزایی»، اگر رشد جمعیتی به همان تناسب دهه ٦٠ پیش می‌رفت، ما هر ٢٠سال شاهد دوبرابر شدن جمعیت بودیم: «اگر تمهیدات آن بازه زمانی نبود، ما امروز به جای جمعیت ٨٦میلیونی ایران شاهد جمعیت ١٧٠-١٨٠ میلیونی بودیم.» بنابر نظر رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، برای رشد نرخ باروری باید تمهیداتی اندیشیده شود، همچون تسهیل ازدواج، گستردگی آموزش، اشتغال و مسکن: «باروری نکاحی در کشور بالای سه است، یعنی میانگین فرزندان کمتر از سه نیست. مشکل پایین‌بودن نرخ باروری به بالا رفتن سن ازدواج برمی‌گردد.»
