یکی از اصلی‌ترین نیازهای دانش‌آموزان غربالگری با هدف شناخت بیماری‌های پنهان و تغذیه آن‌ها است، زیرا برای دستیابی به اهداف مد نظر باید تأمین بالاترین سطح سلامت جسمی، روانی و اجتماعی به عنوان اولویت برنامه‌های آموزشی و پرورشی مورد توجه قرار گیرد، لذا طرح نماد یکی از این موارد است که اجرا می‌شود.
به گزارش روابط عمومی بنیاد به نقل از ایمنا، بهداشت روانی همان سلامت فکر و قدرت سازگاری فرد با محیط و اطرافیان است، همچنان که از جسم خود مراقبت می‌کنیم روح خود را نیز باید مقاوم‌تر کنیم تا زندگی بهتری داشته باشیم، لذا ایجاد فرصت برای شکوفایی استعدادها، توانایی‌ها و کنار آمدن با خود و دیگران یکی از اهداف مهم و اساسی بهداشت روانی است، از این‌رو مسئولیت اولیای مدارس تنها در پرورش نیروی عقلی و آشنا کردن دانش‌آموزان به مسائل اجتماعی و اخلاقی خلاصه نمی‌شود. مدرسه مسؤول تغییر و اصلاح رفتارهای ناسازگارانه و تأمین بلوغ عاطفی و سلامت روانی دانش‌آموزان نیز است. در مدرسه فرزندان دوست داشتن و دوست داشته شدن را تجربه می‌کنند، معلم با تکریم شخصیت، محبت و توجه، آنان را در مسیر صحیح هدایت می‌کند، دانش‌آموز در این محیط چگونگی برقراری روابط درست عاطفی، سازگاری با دیگران و مسئولیت‌پذیری را می‌آموزد و راه‌های مبارزه با کینه‌توزی، دیگر آزاری و حسادت را یاد می‌گیرد.
اولین بار در سال ۹۴ سندی با عنوان «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان» در راستای تلاش سازمان یافته علمی و فراقوه‌ای به منظور کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان تصویب شد، طبق این سند، آموزش و پرورش به همراه ۱۴ نهاد دیگر مکلف به اجرای نظام مراقبت از دانش‌آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی است، اجرای این نظام پنچ مرحله اعم از غربالگری، تشخیص، آموزش، توانمندسازی و مداخله و درمان دارد و پنج هدف ایمان، نشاط، امید، هویت و خردورزی به عنوان محورها و هدف‌های اصلی این برنامه است. غربالگری به اولیا و آموزش و پرورش کمک می‌کند آسیب دانش‌آموز تشخیص داده شود که از نظر سلامت روانی و اجتماعی در چه مقطعی است، در غربالگری مباحث افسردگی و خشونت و آرامش و کنشگری اجتماعی سنجیده می‌شود، اگر تشخیص داده شود دانش‌آموز در شرایط فوریت روانی اجتماعی است، به مراکز مشاوره و درمانگران ارجاع داده می‌شود.
گرچه از آن زمان تا کنون تلاش‌هایی برای استقرار و اجرای این طرح انجام شده، اما مکفی نبوده است، در همین راستا امسال بیش از پنج میلیون دانش‌آموز در این طرح غربالگری شده و مشاوران آموزش و پرورش در حال بررسی موارد پرخطر هستند، لذا طرح «نماد» یا همان نظام مراقبت‌های اجتماعی دانش‌آموزان بار دیگر از اواخر آبان امسال آغاز شده و قرار است تا پایان سال تحصیلی برای دانش‌آموزان پایه دوم، سوم و پنجم ابتدایی و نیز هفتم، هشتم و دهم متوسطه اجرایی شود.
کاهش سن خطرپذیری در دانش‌آموزان با تشدید متغیرهای فضای مجازی
امیر تجلی‌نیا، مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش درباره طرح نماد (نظام مراقبت‌های اجتماعی دانش آموزان)، اظهار کرد: بررسی و مرور شواهد مختلف نظری، تجربی و میدانی نشان می‌دهد که آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر در بین کودکان و نوجوانان در کشور، تحت‌تأثیر و فشار عوامل و زمینه‌های سبب‌ساز گوناگون فرهنگی و اجتماعی است و اثر این عوامل روند نامطلوبی را طی می‌کنند که برخی از نمودهای بیرونی و عینی آن می‌تواند در مصادیقی چون گرایش به دخانیات، مصرف مواد، خشونت و انحرافات اخلاقی و مصادیق مشابه دیگر خود را نشان داد.
وی با بیان اینکه گسترش و تشدید متغیرهای زمینه‌ساز در قالب رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مجازی که منجر به هم‌افزایی این آسیب‌ها و نیز کاهش سن خطرپذیری می‌شود، بیشتر موجب نگرانی است، ادامه داد: سوال اینجاست که در چنین شرایطی چگونه می‌توان برای پیشگیری، کنترل و کاهش این آسیب‌ها، اقدام کرد؟، چگونه می‌توان میزان خطرپذیری دانش‌آموزان را کاهش داده و کنترل کرد؟، چگونه می‌توان از دانش‌آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر محافظت کرد؟ و چگونه می‌توان توانمندی دانش‌آموزان برای مواجهه مؤثر با آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر را افزایش داد؟.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش، افزود: با توجه به وضعیت موجود و در راستای عمل به منویات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) مبنی بر تلاش سازمان یافته علمی و فراقوه‌ای و کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی ائتلاف ملی به منظور استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان با هدف استفاده حداکثری از توان و ظرفیت علمی، خدمتی، حمایتی، اجرایی، نظارتی و تأمینی به منظور تحقق پیشگیری رشدمدار و توجه به رشد و تکامل یکپارچه دانش آموزان به صورت مشترک میان وزارت آموزش و پرورش، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه کشور، قوه قضائیه، وزارت کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان بسیج مستضعفین، سازمان بهزیستی، دانشگاه توانبخشی و سلامت اجتماعی، کمیته امداد حضرت امام خمینی (ره)، ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره)، نیروی انتظامی، ستاد مبارزه با مواد مخدر و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تشکیل و شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی در جلسه مورخ ۱۶ آذر ۱۳۹۴، سندی را با عنوان «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان» تصویب کرد.
وی درباره «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان» توضیح داد: این سند که به منظور هم‌افزایی و یکپارچه‌سازی ظرفیت‌ها و گسترش همکاری‌ها برای استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان تدوین شده است، در شرایطی که مخاطرات تهدیدکننده کودکان و نوجوانان، یکی از دغدغه‌های کارشناسان، برنامه‌ریزان و خانواده‌ها است، می‌تواند زمینه‌ای امیدبخش برای آموزش، توانمندسازی و مداخلات به موقع پیشگیرانه در زمینه آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر تهدید کننده کودکان و نوجوانان باشد.
تجلی‌نیا گفت: برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان (نماد) مجموعه‌ای نظام یافته از خدمات و برنامه‌هایی است که به منظور مراقبت از دانش‌آموزان در برابر رفتارهای پرخطر، از طریق مداخله به موقع و مؤثر شامل آموزش، توانمندسازی، غربالگری و حمایت‌های روانی اجتماعی، انجام می‌شود و این برنامه به عنوان یکی از طرح‌های تحولی و فوق‌العاده شناخته می‌شود.
وی درباره فعالیت‌هایی که ذیل این طرح اجرا می‌شود، بیان کرد: طبق ماده ۴۴ آئین‌نامه اجرایی ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، وزارت آموزش و پرورش از طریق سامانه نماد (نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان) در تمام مدارس دولتی و غیردولتی نسبت به پایش مستمر وضعیت تحصیلی و رفتاری دانش‌آموزان اقدام می‌کند. مدیر مدرسه با شناسایی دانش‌آموزان در معرض خطر یا آسیب‌دیده ضمن ایجاد بستر برای ارائه خدمات آموزشی، مشاوره فردی و خانوادگی و انجام مداخلات مختصر ضروری توسط افراد متخصص، در صورت نیاز به ارائه خدمات حمایتی و تخصصی یا مداخله قضائی، حسب مورد موضوع را فوراً به سازمان بهزیستی یا دفتر حمایت از اطفال و نوجوانان دادگستری اعلام می‌کند.
چارچوب «نماد»، با تاکید بر سه محور شناسایی، آموزش و مداخله طراحی شده است
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی ادامه داد: چارچوب «نماد»، با تاکید بر سه محور شناسایی، آموزش و مداخله طراحی شده است، البته فعالیت‌های ترویجی و مکمل هم مورد نظر ائتلاف است، اما هر یک از این سه محور شامل فعالیت‌های «شناسایی و غربالگری در مدارس از طریق شواهد میدانی و آزمون‌های استاندارد روانی، آزمون‌های خطرپذیری، شواهد کلینیکی و چک لیست‌ها»، «آموزش‌های رشد مدار اعم از آموزش و توانمندسازی معلمان و والدین، تولید برنامه درسی پیشگیری مربوط به هر دوره تحصیلی و منابع کمک آموزشی آن، برگزاری و اجرای دوره‌های آموزشی رشد مدار پیشگیری، اجرای فعالیت‌های مکمل و ترویجی» و «مداخلات وضعی و روانی اجتماعی اعم از اقدامات مداخله‌ای برای کاهش عوامل مخاطره‌آمیز از جمله اقدامات انتظامی و مناسب سازی فضاها، برگزاری جلسات و دوره‌های آموزشی برای خانواده‌ها به ویژه در موارد مهم، خدمات و حمایت‌های روانی اجتماعی، معاضدت‌های حقوقی و مالی مورد نیاز، مشاوره‌های خانوادگی و فردی، معاضدت‌های تحصیلی و درمان و بازتوانی» می‌شود.
وی فرایند کامل و جامع نماد را تشریح کرد و گفت: این فرایند شامل فعالیت‌های ارتقایی اعم از آموزشی و ترویجی می‌شود. «نماد» به منظور ارتقای توانمندی‌های روانی اجتماعی دانش‌آموزان بخش فعالیت‌های ارتقایی را طراحی و راه‌اندازی کرده است که شامل دو بخش آموزش‌های ارتقایی و فعالیت‌های ترویجی می‌شود. در بخش آموزش‌های ارتقایی، با طراحی کتابچه‌های مختلف این امکان فراهم شده است که دانش‌آموزان، والدین و کارکنان بتوانند به منابع آموزشی مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند. در بخش فعالیت‌های ترویجی نیز امکان شرکت در فعالیت‌های مکمل و فوق برنامه از قبیل رویدادهای فرهنگی، هنری و ورزشی وجود دارد.
تجلی‌نیا تصریح کرد: بخش فعالیت‌های ارتقایی، یکی از پنج بخش اصلی برنامه ملی «نماد» است که هم به صورت مستقل و هم به صورت درهم تنیده با چهار بخش دیگر، طراحی شده است به طوری که دانش‌آموزان، والدین و مدارس، هم به صورت مستقل می‌توانند محتواهای‌های مورد علاقه خود در سامانه «نماد» را دریافت و استفاده کنند و هم بر اساس نتایج غربالگری‌ها، برای بهبود و یا تقویت یک یا چند مهارت خود از این کتابچه‌ها و نیز فعالیت‌های ارتقایی، به صورت موردی استفاده کنند.
وی درباره اقداماتی که در طرح نماد در راستای غربالگری، شناسایی و تشخیص انجام می‌شود، توضیح داد: «نماد» پرسشنامه‌هایی را طراحی و در دسترس قرار داده است تا با کمک آن، دانش‌آموزان وضعیت خود را اظهار و گزارش کنند. دانش‌آموزان دوره تحصیلی متوسطه اول و دوم با مشارکت در تکمیل این پرسشنامه‌ها، می‌توانند در تحلیل وضعیت خود مشارکت داشته باشند و از توصیه‌های مشاوران، کارشناسان و متخصصان برای بهبود یا ارتقای سلامت روانی اجتماعی، استفاده کنند. البته همین کار را والدین و معلمان نیز می‌توانند انجام دهند. چراکه در غربالگری «نماد»، پرسشنامه‌هایی نیز برای والدین و معلمان، طراحی شده است که با کمک آن‌ها می‌توانند درباره دانش‌آموزان و فرزندان خود، نظر بدهند و از این طریق به محافظت از ایشان، کمک کنند.
حمایت اجتماعی از دانش‌آموزان در طرح نماد
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی مداخلات معلمان در کلاس درس را از دیگر اقدامات مختصر در طرح نماد دانست و گفت: در «نماد» ابزارهایی طراحی و بارگذاری شده که به معلمان کمک می‌کند تا بر حسب نوع مشکل دانش‌آموز، بدانند که در موارد ضروری چگونه می‌توانند به دانش‌آموز کمک کنند، این اقدام حداقل از دو طریق آغاز می‌شود؛ ابتدا به ابتکار معلم و نیز با محوریت بخش «نشانگان» نماد انجام می‌شود که در آن صورت، محتواهای مداخله مختصر، مرتبط با مشکلی که معلم در کلاس خود می‌بینید، مطالعه و پیاده می‌شود، راه دیگر بر اساس یادآوری‌هایی که مطابق نتایج غربالگری‌های دانش‌آموزان کلاس، در کارپوشه معلم فعال است اجرا خواهد شد که معلم بر اساس آن اقدام مختصر خود را با محوریت محتواهای مرتبط با آن مشکل، انجام می‌دهد.
وی درباره چگونگی فرایند درمان توضیح داد: در این بخش، خدمات مورد نیاز دانش‌آموزان در زمینه درمان شامل درمان‌های روانشناختی، روانپزشکی و پزشکی در حیطه‌های مربوط به سلامت روانی اجتماعی به دانش‌آموزان ارائه می‌شود، در این بخش، دانش‌آموزان با مشارکت در غربالگری و یا از طریق معرفی والدین، معلمان و تمام همکاران آموزشی، پرورشی و اجرایی، توسط مشاوران و مربیان منتخب مورد بررسی قرار می‌گیرند. پس از تشخیص و سطح‌بندی مشکل نیز خدمات مورد نیاز برای درمان را در یکی از سطوح مدرسه، منطقه و یا از طریق سایر دستگاه‌ها و مراکز درمانی ارائه می‌شود.
تجلی‌نیا درباره حمایت اجتماعی که از دانش‌آموزان در طرح نماد انجام می‌گیرد، بیان کرد: «نماد»، حمایت‌های اجتماعی را در دو سطح پایه و تخصصی، برای دانش‌آموزان، طراحی کرده است، این کمک‌ها از طریق شرکت در بخش غربالگری «نماد» پس از تحلیل و ارزیابی، خدمات مورد نیاز به دانش‌آموزان در معرض خطر، ارائه می‌شود. دوم آنکه از مسیر معرفی توسط والدین و یا همکاران آموزشی، پرورشی و اجرایی مدرسه این کمک اجرا خواهد شد که در آن صورت نیز، پس از بررسی و سطح‌بندی مشکل، از طریق هماهنگی با دستگاه‌ها و مراکز همکار برنامه «نماد» در خارج از آموزش و پرورش، خدمات مورد نیاز به آنان ارائه می‌شود.
وی افزود: هدف از برنامه ملی نماد تأمین و ارتقای مراقبت‌های اجتماعی از دانش‌آموزان مدارس با رویکرد توانمندسازی مدرسه محور است و هدف پوشش تمام مدارس در سراسر کشور است. تمهید مقدمات برای غربالگری دانش‌آموزان از هفته آخر آبان ماه صورت گرفته است. در دوره تحصیلی ابتدایی در پایه دوم (آزمون غربالگری اختلالات یادگیری)، در پایه‌های سوم و پنجم (آزمون غربالگری روانشناختی)، در دوره تحصیلی متوسطه اول پایه‌های هفتم، هشتم (آزمون غربالگری روانشناختی) و در دوره تحصیلی متوسطه دوم در پایه دهم (آزمون غربالگری روانشناختی) انجام می‌شود و در صورت وجود مشکل، آزمون آسیب‌های اجتماعی اخذ شود.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی خاطر نشان کرد: از اجرای برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان «پوشش کامل دانش‌آموزان کشور در زمینه آموزش مهارت‌های اجتماعی و خودمراقبتی»، «بهبود فرایند شناسایی دانش‌آموزان در معرض خطر، پرخطر و دارای فوریت‌های اجتماعی»، «افزایش سرعت واکنش در فوریت‌های روانی اجتماعی»، «هم‌افزایی ظرفیت‌ها برای استقرار ارجاع الکترونیکی بین سازمانی»، «هم‌افزایی برای کنترل متغیرهای تعیین کننده اجتماعی سلامت» و «استقرار نظام مراقبت اجتماعی» مورد انتظار است.
ضرورت انجام غربالگری به عنوان پایه روانشناختی دانش‌آموزان
حجت‌الله مهدی، رئیس مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، درباره آزمون «سلامت روانی رفتاری» و «غربالگری پایه روانشناختی» اظهار کرد: غربالگری و سنجش سلامت روان بر اساس نظام مراقبت از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان (نماد) برعهده آموزش و پرورش است که در دو حوزه غربالگری دانش‌آموزان و سلامت روان ارزیابی انجام می‌شود.
وی ادامه داد: از این ارزیابی برای تحلیل نقطه‌ای مناطق اصفهان و تحلیل استانی استفاده می‌شود و به کمک این داده‌ها بررسی می‌کنیم در یک منطقه و مدرسه و مجموعه استان شرایط روانشناختی چگونه است و چه مداخلاتی باید انجام شود.
رئیس مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان با اشاره به اینکه این فرایند برای دانش‌آموزان مدارس دولتی و غیردولتی است، افزود: فرایند به این شکل است که ابتدا آزمون غربالگری برای دانش‌آموزان پایه هشتم و یازدهم استان انجام می‌شود و آزمون سلامت روان برای دانش‌آموزان ورودی یعنی پایه هفتم و دهم برنامه‌ریزی‌شده و غربالگری برای دانش‌آموزان ابتدایی هم در پایه‌های سوم و ششم انجام می‌شود.
وی تصریح کرد: در دوره ابتدایی غربالگری توسط آموزگار پایه کلاس انجام و در دوره متوسطه هم غربالگری و هم سلامت روان توسط خود دانش‌آموزان به‌صورت خود گزارش‌دهی انجام می‌شود.
مهدی گفت: پس از برگزاری آزمون‌ها نتایج آن‌ها برای استان، منطقه و مدرسه قابل تحلیل است و دانش‌آموزان بر اساس تحلیل‌های به‌دست آمده، خدمات روانشناختی و مشاوره موردنیاز برای دانش‌آموزان نیازمند توسط مشاوران مدارس، مرکز مشاوره منطقه و در صورت نیاز مرکز مشاوره استان خدمات مورد نیاز انجام می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: هر سال بر اساس سند نظام تحول سلامت روان، فرایند غربالگری باید از مهرماه انجام شود، اما با توجه به تغییر سامانه و انتقال فرایند غربالگری از سامانه نماد به زیرمجموعه سامانه my.medu.ir سال جاری این فرایند از اواسط اردیبهشت آغاز شد و طی فرایندی در تابستان، بار دیگر از اواخر آبان آغاز شده و قرار است تا پایان سال تحصیلی برای دانش‌آموزان پایه دوم، سوم و پنجم ابتدایی و نیز هفتم، هشتم و دهم متوسطه اجرایی شود.
