شتاب روند نزولی معدل دانش‌آموزان طی چند سال گذشته که اکنون نیز با شیب تندی در حال حرکت است، به چالشی برای نظام تعلیم و تربیت تبدیل شده است و اگر نظام آموزشی به سرعت برای آن چاره اندیشی نکند، در آینده خود را در حوزه‌های کلانی چون سطح علمی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی نشان خواهد داد.
به گزارش روابط عمومی بنیاد به نقل از ایرنا، امسال وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد که در رشته علوم تجربی میانگین نمرات سال گذشته دانش‌آموزان ۱۱.۲۳ بوده که اکنون به ۱۲ رسیده است. در رشته علوم ریاضی میانگین نمرات از ۱۰.۷۹ به ۱۱.۸۲ و در رشته انسانی از ۸.۷۵ به ۹.۱۳ رسید و در مجموع نمرات دانش‌آموزان از ۱۰.۲۶ به ۱۰.۹۸ رسیده است.
براساس تحلیل وزارت آموزش و پرورش در شهریور ۱۴۰۳، میانگین معدل در پایه‌های دهم تجربی ۱۲.۶۴، یازدهم تجربی ۱۱.۵۲ و دوازدهم تجربی ۱۲ شده است. در رشته ریاضی میانگین معدل دانش آموزان پایه دهم به ۱۲.۶۹، پایه یازدهم ۱۱.۲۶ و پایه دوازدهم ۱۱.۸۲ رسیده و در رشته علوم انسانی پایه دهم میانگین نمرات ۹.۴۴، پایه یازدهم ۹.۰۷ و پایه دوازدهم ۹.۱۳ ثبت شده است.
هرچند که براساس این تحلیل، معدل میانگین امسال دانش‌آموزان نیم نمره نسبت به سال گذشته افزایش یافته است اما بازهم از نظر کارشناسان آموزشی میانگین معدل ۱۰.۹۸ برای سه پایه تحصیلی بسیار پایین بوده و نشان دهنده افت شدید تحصیلی دانش‌آموزان در چهارسال گذشته است
اما موضوع به پایین بودن نمرات دانش‌آموزان در امتحانات نهایی ختم نمی‌شود چرا که براساس آمارهای سازمان ملی سنجش و ارزشیابی نظام آموزشی کشور تعداد داوطلبان کنکور هم ۱۵ درصد کاهش یافته و این آمار حتی به زیر یک میلیون نفر در چند سال گذشته رسیده است.
پس از اعلام آمارهای مربوط به افت تحصیلی دانش‌آموزان، پژوهش‌های بسیاری در این خصوص انجام شد تا علل این معضل شناسایی و سپس راهکاری برای بهبود این وضعیت مشخص شود چراکه پژوهشگران معتقدند که این پدیده نه تنها اثرات منفی بر دانش آموز دارد، بلکه تبعات اجتماعی، اقتصادی و روانی گسترده ای نیز به دنبال دارد و افت تحصیلی می تواند به کاهش اعتماد به نفس، افزایش نرخ ترک تحصیل و در نهایت کاهش فرصت های شغلی و اجتماعی منجر شود.
کارشناسان معتقدند که عوامل فردی، خانوادگی، آموزشی و اجتماعی در افت تحصیلی دانش‌آموزان دخیل است، عوامل فردی مانند ابعاد شخصیتی، توانایی‌های شناختی، مشکلات جسمی و روانی و انگیزه‌های تحصیلی، عوامل خانوادگی از جمله وضعیت اقتصادی، سطح تحصیلات والدین، حمایت خانوادگی و تعاملات درون خانواده در عملکرد تحصیلی دانش آموزان است.
همچنین، محیط مدرسه و کیفیت آموزش، دشواری سوالات نسبت به تدریس معلمان، محتوای کتاب درسی و تراکم بالای کلاس، روابط دانش آموزان با معلمان و همکلاسی‌ها و امکانات آموزشی از جمله عوامل مدرسه‌ای موثر بر تحصیل هستند. از سوی دیگر عوامل اجتماعی شامل شرایط اقتصادی و فرهنگی جامعه، سیاست‌های آموزشی در افت تحصیلی دانش آموزان موثر است.
فضای مجازی موضوع مهم دیگری است که در چالش افت تحصیلی دانش‌آموزان مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است، علاقه بسیاری از دانش‌آموزان به فضای مجازی و بازی‌های رایانه ای از فرصت و علاقه آنها برای فعالیت‌های آموزشی کاسته و رغبت آنها را به مدرسه کمتر از گذشته کرده است.
موارد ذکر شده، موضوعاتی است که تعدادی از دانش آموزان در گفت وگو با خبرنگار اجتماعی ایرنا تایید کرده اند که در ادامه می آید:
نظرات دانش‌آموزان درباره افت تحصیلی
امیرعلی دانش‌آموز پایه دوازدهم رشته علوم انسانی با معدل ۱۳ در سال تحصیلی گذشته درباره علت درس نخواندن و کاهش معدل، می‌گوید: من علاقه به درس داشتم اما سوالات امتحانات نهایی بسیار دشوار بود.
او ادامه می‌دهد: سطح تدریس معلم با امتحانات نهایی یکی نبود، امتحانات نهایی مفهومی بود اما معلم در کلاس حفظی با ما کار کرده بود. من از دشواری سوالات در امتحانات نهایی بسیار ناراحت هستم.
تارا دانش آموز کلاس یازدهم با معدل ۱۶ نیز می‌گوید: سطح امتحانات برای ما بسیار سخت در نظر گرفته شد، گاهی با خودم فکر می‌کنم که آنقدر زیاد درس بخوانم، شب نخوابم و سختی بکشم و در آخر هم بیکار باشم؟!
او ادامه می‌دهد: ترجیح می‌دهم کاری مهارتی مانند آرایشگری را دنبال کنم و سختی درس خواندن را هم نداشته باشم، با این شرایط دشواری درس را ندارم و درآمد بیشتری را هم بدست می‌آورم.
سمانه دانش‌آموز کلاس دوازدهم با معدل ۱۷ می‌گوید: من به درس علاقه بسیاری داشتم و تلاش هم می‌کردم اما امتحانات نهایی دشوار بود و معدل من را پایین آورد. با این شرایط فقط دانش‌آموزان مدارس خاص می‌توانند نمرات خوبی را بدست آورند.
شایان دانش‌آموزان پایه دوازهم با معدل ۱۶ می‌گوید: فقط دوستانم که معلم خصوصی داشتند، توانستند معدل بالای ۱۸ داشته باشند. بعدهم با این شرایط اقتصادی به فرض که به دانشگاه هم بروم، عاقبت خوبی در پیش نیست.
او ادامه می‌دهد: پدر من وضعیت مالی خوبی ندارد اما من می‌خواهم در آینده درآمد زیادی داشته باشم تا بتوانم در رفاه زندگی کنم. اگر رشته خوب و پردرآمدی قبول نشوم، به دانشگاه نمی‌روم و به سراغ کار می‌روم.
شادی دانش آموز کلاس دوازدهم رشته ریاضی است که سال گذشته در امتحانات نهایی شرکت کرده است، علت افت تحصیلی در ۲ سال گذشته را دشواری سوالات امتحانات نهایی می‌داند و می‌گوید: سطح سوالات امتحانات نهایی با سطح تدریس معلم در کلاس درس یکی نبود، امتحان فیزیک سال گذشته بسیار دشوار بود و حتی برخی از دانش‌آموزان سمپاد هم این امتحانات را دشوار دانستند.
احمد دانش آموز رشته تجربی کلاس دوازدهم است و علاقه بسیاری به رشته‌های پزشکی دارد، او درباره افت تحصیلی‌اش می‌گوید: همواره با انگیزه درس می‌خواندم اما سال گذشته افت معدل شدیدی داشتم، ما یک ماه از سال معلم نداشتیم و پس از آن هم معلمی تازه استخدام شده برای ما آمد که به درستی نمی‌توانست محتوا را توضیح دهد، با این حساب سوالات امتحانات نهایی آنقدر سخت بود که نمرات معدلم کم شد.
نظرات معلمان درباره افت تحصیلی
در راستای کاهش معدل دانش‌آموزان در چند سال گذشته، فصلنامه تحقیقی علوم انسانی این افت تحصیلی دانش آموزان را از نگاه معلمان بررسی کرده است، در این پژوهش معلمان نامناسب بودن روش‌ها و امکانات آموزش با محتوای کتاب‌های درسی را از مهمترین عوامل چالش افت تحصیلی دانش‌آموزان عنوان کرده‌اند. این معلمان معتقدند که روش‌های تدریس و یادگیری متداول در آموزش وپرورش به جای استفاده از همه استعدادهای بالقوه و هدایت دانش‌آموزان برای تحقیق و تفحص، جستجو کردن، مشاهده کردن، تجربه و آزمایش بر استفاده از نطق و بیان و روش‌های سنتی تاکید دارد که در این شرایط ذوق و خلاقیت دانش‌آموزان نادیده گرفته می‌شود و آنها به فردی بی‌علاقه و منفعل تبدیل می‌شوند.
نامناسب‌بودن معلمان از نظر صلاحیت و شایستگی عامل دیگری بود که مورد توجه معلمان این پژوهش قرار گرفت، براین اساس این کمبود معلمان وقتی با عدم کفایت و نامناسب بودن تربیت معلمان موجود در نظر گرفته می‌شود، نقش این عوامل و افت تحصیلی بارزتر می‌شود.
همچنین معلمان در این پژوهش نامناسب بودن روش‌های ارزیابی و سنجش یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان را عاملی دیگر برای افت تحصیلی دانش‌آموزان دانستند. آنها معتقدند که بسیاری از صاحبنظران بر این باورند نمره امتحانی خواه از آزمون‌های معلم ساخته، حاصل شده‌اند و یا از آزمون‌های میزان شده، دارای ارزش نسبی هستند و به تداوم یادگیری در این آزمون‌ها توجه نمی‌شود. در واقع آزمون‌ها امر یادگیری را نمی‌توانند به صورت بسته‌ای مجزا و تداوم یادگیری مورد توجه قرار دهند.
نگاه مقطعی به افت تحصیلی دانش‌آموزان نداشته باشیم
در این راستا، محسن زارعی رئیس مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت وزارت آموزش و پرورش درباره افت تحصیلی دانش‌آموزان به خبرنگار ایرنا اظهار کرد: به این موضوع نباید به صورت برشی و مقطعی نگاه کرد.
وی افزود: پس از اعلام میانگین نمرات آزمون نهایی پایه دوازدهم اینگونه القا شد که این افت تحصیلی کار آموزش و پرورش بوده است.
رئیس مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت وزارت آموزش و پرورش یادآورشد: موضوعی که آموزش و پرورش اصرار دارد این است که به طور شفاف وضعیت کنونی و نمای واقعی آموزش و پرورش را به نمایش بگذارد و برای جبران این کاستی‌ها برنامه ریزی کند.
زارعی خاطرنشان کرد: باید اول وضع موجود را بشناسیم و سپس از جامعه خواسته شود که این وضعیت را جبران کنند.
وی با بیان اینکه همه معلمان باید دست به دست هم دهند تا سطح تحصیلی دانش آموزان ارتقا یابد، گفت: عوامل سهیم را باید در نظر گیریم که چه بخش‌هایی به انگیزه دانش‌آموزان و چه بخش‌هایی به دوره‌های قبل مربوط می‌شود و ضروری است که دوره ۱۲ ساله تحصیلی را در کنار هم ببینیم.
رئیس مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت وزارت آموزش و پرورش افزود: در دوره‌های مختلف بازخوردی از وضعیت آموزشی نداریم و به یک باره این بازخورد در پایان دوران تحصیل مشخص می‌شود بنابراین باید در همه دوره‌ها این اتفاق بیفتد تا مداخلات در زمان خود صورت گیرد.
زارعی با تاکید بر اینکه در ارزشیابی توجه به ارزیابی را مورد توجه قرار دادیم چراکه کل فرآیند آموزش جهت دهی به سمت یادگیری باید باشد و از حفظیات دور شود، خاطرنشان کرد: از آنجا که ارزشیابی متناسب با سطوح شناختی متفاوت است بنابراین سوالات آزمون‌های نهایی مبتنی بر ارزشیابی از یادگیری بوده است.
نتایج آزمون‌های تیمز و پرلز هم افت داشته است
علاوه بر امتحانات نهایی، جایگاه دانش‌آموزان ایرانی در آزمون‌های تیمز و پرلز نیز افت داشته است، در واقع این آزمون‌ها با هدف مقایسه روند عملکرد نظام آموزشی کشورهای شرکت کننده در ابعاد و در طول دوره‌های مختلف است. مهمترین و عمده‌ترین هدف آزمون‌های تیمز و پرلز بحث پیشرفت ریاضیات و علوم در پایه چهارم ابتدایی و سوم راهنمایی و بررسی درک مطلب دانش آموزان است.
براین اساس مسعود کبیری مدیر مرکز تیمز و پرلز ایران در گفت‌وگویی درباره نتایج آزمون‌های تیمز ۲۰۲۳ و پرلز ۲۰۲۱ اعلام کرد: نتیجه اصلی که در این خصوص می‌توان داشت به طور کلی عملکردی که برای ایران تعریف شده، خیلی مطلوب نیست. نتیجه آزمون تیمز ۴۴۵ است و از میانگین استاندارد جهانی که ۵۰۰ است پایین‌تر هستیم. جایگاه ایران در میان کشورهای شرکت کننده نشان دهنده آن است در مقایسه با کشورهای دیگر وضعیت خیلی مطلوبی نداریم.
وی با بیان اینکه وضعیتمان در مقایسه با سایر کشورها خوب نیست، ادامه داد: این وضعیت اما در مورد خواندن مقداری قابل تامل است. تا سال ۲۰۱۱ رشد خوبی داشته‌ایم اما پس از آن که مصادف با دوران کرونا شد به صورت قابل تاملی در حوزه خواندن دچار افت شدیم و پس از کرونا وضعیت ما مقداری بدتر شده است. اما لازم به ذکر است که نتایج نشان می‌دهد کرونا در همه دنیا حتی در کشورهای توسعه یافته تاثیرگذاری منفی داشته است. بنابراین مشکلات ما از این حوزه مشکلات جهان شمولی است.
مدیر مرکز تیمز و پرلز ایران با اشاره به نقاط معیار عملکردی مطالعات تیمز وپرلز در چهار بخش پایین، متوسط، بالا و بسیار بالا گفت: نتایج نشان می‌دهد در ایران و در علوم ریاضی که قبل از کرونا برگزار شد، ۶۸ درصد دانش‌آموزان به بنچمارک حداقل می‌رسند. یعنی از هر سه دانش‌آموز یک دانش‌آموز نمی‌رسد. در خواندن وضعیت بدتر شد و ۵۹ درصد از دانش‌آموزان ما به بنچمارک حداقلی می‌رسند. به عبارت دیگر در قبل از کرونا اگر کلاس را سی نفره در نظر بگیریم معیار ملی به این صورت بوده که ۱۰ دانش آموز هیچ چیز یاد نگرفته است. در مدارس روستایی این‌مشکل جدی است. برآورد ما نشان می‌دهد در سطح کشوری ۸۰ درصد از دانش آموزان ایرانی به بنچمارک یک (کف یادگیری و حداقل‌ها) نمی‌رسند.
کبیری با تاکید بر اینکه باید به سراغ دانش‌آموزانی برویم که کنار گذاشته شده‌اند، تشریح کرد: به نظر اگر این ۶۸ درصد بالای ۸۵ درصد شود نمره ایران ۵۰۰ خواهد شد. این درحالی است که در دنیا ۹۴ درصد دانش‌آموزان به حداقل آموزش‌ها یا بنچمارک یک می‌رسند.
عوامل مربوط به ساختار نظام آموزشی در افت تحصیلی دانش‌آموزان
در این راستا، فرهاد کریمی رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش و عضو هیات علمی پژوهشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا درباره دلایل افت عملکرد آموزشی در سال‌های اخیر در امتحانات نهایی و نیز مطالعات بین المللی تیمز و پرلز توضیح داد: بررسی دقیق دلایل و عوامل افت قابل ملاحظه عملکرد دانش آموزان ایران طی سال های اخیر در امتحانات نهایی و نیز مطالعات بین المللی تیمز و پرلز و شناسایی سهم هر عامل، نیازمند انجام تحلیل ثانوی داده‌ها و پژوهش‌های تحلیلی است.
وی افزود: مهمترین دلایل کاهش عملکرد دانش آموزان با توجه به عوامل درون نظام آموزشی از جمله عوامل مربوط به ساختار نظام آموزشی، عوامل مربوط به معلمان، عوامل مربوط به کتاب درسی و زمان آموزش است.
رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش درباره عوامل مربوط به ساختار نظام آموزشی در افت تحصیلی دانش‌آموزان اظهار کرد: اجرای بی برنامه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و تغییرات وسیع، گسترده و شتابزده در ساختار نظام آموزشی ایران در آغاز دهه ۱۳۹۰ از نظام آموزشی ۱- ۳-۳-۵ به نظام ۳-۳-۶ بدون طی کردن شرایط و استلزامات استقرار نظام جدید و تغییر ساختارها و تازه تأسیس بودن پایه ششم ابتدایی در سال ۱۳۹۰ و عدم تمهید سازوکار مناسب برای استقرار آن و تأمین ملزومات اصلی اجرای از عوامل اصلی ساختار نظام آموزشی موثر در افت تحصیلی دانش‌آموزان است.
کریمی درباره عوامل مربوط به معلمان در چالش افت تحصیلی عنوان کرد: عواملی مانند فقدان معلم آموزش دیده برای پایه ششم و تأمین معلم برای این پایه از طریق معلمان مازاد پایه های دیگر و بکارگیری برخی معلمان فاقد شرایط (تبدیل دفتر داران برخی مدارس به معلم پایه ششم)، کاهش مهارت‌های حرفه‌ای معلمان در طول ۱۳ سال اخیر ، جذب تعداد قابل توجهی از معلمان تازهکار از طریق مصوبات غیرکارشناسی مجلس شورای اسلامی و اجبار آموزش و پرورش به وارد کردن نیروهای حق التدریسی و نهضتی به عنوان معلم، کاهش انگیزش معلمان برای آموزش موثر بر اثر نارضایتی و اجرای باتاخیر و نامطلوب قانون رتبه بندی معلمان و ضعف دوره های تربیت معلم بخصوص ماده ۲۸ از نظر کیفیت و شیوه های کارورزی در این موضوع دخیل است.
وی درباره عوامل مربوط به کتاب درسی در افت تحصیلی دانش‌آموزان یادآورشد: تدوین کتاب‌های درسی سال تحصیلی ۹۱ – ۹۰ (اولین سال اجرای نظام جدید ۳-۳-۶) و سال های پس از آن، به طور شتابزده و تغییر کتاب‌های درسی دو پایه تحصیلی در یک سال بدون اینکه کتاب های درسی جدید، فرایند اعتبار سنجی سه ساله مرسوم را طی کنند و اجبار مدارس به تدریس کتاب‌های جدید و کاهش ارتباط طولی و عرضی کتاب‌های درسی نونگاشت با یکدیگر و با دانش پیش نیاز دانش آموزان را می توان از جمله این عوامل برشمرد.
بدفهمی‌های ریاضی دانش‌آموزان پایه چهارم ابتدایی
عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش با بیان اینکه اشکالات کتاب های نونگاشت، انتقاد بسیاری از صاحب نظران و اهل فن را نیز برانگیخت، گفت: در این زمینه به نتایج چند پژوهش انجام شده در پژوهشگاه مطالعات در خصوص دلایل بدفهمی ریاضی دانش آموزان و دیگر کتاب های درسی با تمرکز بر نتایج و عملکرد دانش آموزان در مطالعات تیمز و پرلز باید مراجعه کرد.
کریمی ادامه داد: پژوهش انجام شده در پژوهشگاه مطالعات در ارتباط با بررسی تأثیر تغییرات کتاب‌های درسی بر بدفهمی‌های ریاضی دانش آموزان پایه چهارم ابتدایی بر مبنای عملکرد در تیمز ۲۰۱۵ نشان داد که بخشی از افت در عملکرد را می‌توان با تغییرات کتاب‌های ریاضی پایه‌های اول، دوم، سوم و چهارم ابتدایی مرتبط دانست.
به گفته وی، آشنا نبودن برخی معلمان با محتوای جدید کتاب‌های درسی، عدم آموزش موثر محتواهای کتاب‌های درسی نونگاشت به معلمان و نامأنوس بودن معلمان با شیوه های تدریس کتاب‌ها در موضوع کاهش نمرات دانش‌آموزان اهمیت بسیاری دارد.
تاثیر زمان آموزش در افت تحصیلی دانش‌آموزان
وی درباره زمان آموزش در چالش افت تحصیلی دانش‌آموزان توضیح داد: کاهش در زمان آموزش وتعطیلی پنجشنبه ها از سال ۱۳۹۰ به این سو و کاهش بودجه بندی زمانی دروس مدرسه و به حاشیه رفتن امر آموزش و یادگیری و عدم استفاده مناسب از زمان آموزش در مدارس و تعطیلی‌های ناموجه مدارس به دلیل آلودگی هوا، بارش برف و باران در این موضوع تاثیرگذار است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش درباره عوامل مربوط به دانش آموزان در موضوع کاهش زمان آموزش توضیح داد: کاهش انگیزه دانش‌آموزان در اثر اخبار منفی و ابهام در آینده ( بیکاری تحصیل کردگان، بی‌نتیجه بودن تلاش، حاکم شدن روابط، لوث شدن انضباط اقتصادی)، سرایت تب کنکور و هدف قرار گرفتن آزمون‌ها به جای پیگیری اهداف تربیتی و در نتیجه سطحی شدن یادگیری‌ها و ورود گسترده موسسات آزمون ساز به مدارس جهت اجرای آزمون های شبه کنکور و عدم حضور بخش قابل توجهی از دانش‌آموزان ایرانی در دوره های آموزش پیش دبستانی در دانش‌آموزان تاثیر دارد.
دلایل کاهش عملکرد سوادخواندن دانش‌آموزان در مطالعه پرلز ۲۰۱۶
کریمی درباره دلایل کاهش عملکرد سوادخواندن دانش آموزان ایرانی در مطالعه پرلز ۲۰۱۶ نسبت به مطالعه پرلز ۲۰۱۱ توضیح داد: به استناد نتایج تحقیقات به عمل آمده درپژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش در خصوص ارزشیابی کتاب درسی فارسی سه سال دوره اول ابتدایی، مهمترین دلایل کاهش عملکرد سوادخواندن دانش آموزان ایرانی در مطالعه پرلز ۲۰۱۶ نسبت به مطالعه پرلز ۲۰۱۱ مورد بررسی قرار گرفت.
وی ادامه داد: در مورد نتایج دانش‌آموزان پایه چهارم ابتدایی در پرلز ۲۰۱۶ که مرتبط با سواد خواندن و تسلط بر مهارت‌های درک مطلب و سواد زبانی است، کاهش چشمگیر عملکرد نسبت به مطالعه ۲۰۱۱ ، درست مقارن با اجرای برنامه جدید فارسی دوره ابتدایی است که از سال تحصیلی ۹۱-۹۰ به ترتیب در پایه اول و سپس درسال ۹۲-۹۱ درپایه دوم و در سال ۹۳-۹۲ در پایه سوم و در سال ۹۴-۹۳ در پایه چهارم به اجرا درآمد و در سال‌های تحصیلی بعدی نیز ادامه یافت.
رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش خاطرنشان کرد: این برنامه درسی جدید با ساختار زمانی محدود آن در دوره ابتدایی و کتاب‌هایی‌که درقالب ساختار جدید ۳-۳-۶ به سرعت تالیف شده است، بدون زمینه سازی کافی و تدوین نمونه اولیه برنامه ( PROTOTYPE) به صورتی تجربی و بازخوردگرفتن برنامه ریزان درسی در کلاس واقعی آزمایشی، طراحی و تدوین‌های بدون نیاز سنجی و مطالعات کافی، بدون طی کردن روند درست آزمایشی و اعتبار بخشی و درمقابل وجود روندی شتابزده و سیاست‌زده با محتواهای تجویزی در قالب انتقال معلومات وکتاب مداری بوده است.
کریمی با بیان اینکه نتایج بدست آمده از مطالعه پرلز ۲۰۱۶ در زمینه سواد خواندن و پایین‌تراز متوسط بودن آن تاحدودی نشان‌دهنده ناکارآمد بودن این نوع برنامه ریزی و از جمله تدوین برنامه زبان‌آموزی دوره ابتدایی است، گفت: آموزش‌های ناکافی معلمان، فقر دانش پداگوژیک (یک علم اجتماعی، آموزشی و علم تربیتی است که به مطالعه توانایی‌ها، مهارت‌ها، روش‌ها و حتی برخی چالش‌های مرتبط با آموزش و پرورش افراد می‌پردازد.) و سیکل معیوب موجود مدرسه داری در ایران و نقش تکراری نامناسب معلمان در فرایند آموزش و یادگیری که نیاز به ورود بدان و گسستن این سیکل معیوب با برنامه ریزی های آموزشی اساسی، پیش از خدمت و ضمن خدمت،از دیگر دلایل ناکارآمدی برنامه درسی به شمار می رود.
وی افزود: در تدوین برنامه های درسی جدید و تولید منابع آموزشی به این بخش آموزش‌های تکمیلی برای معلمان و اینکه خود گروه‌های معلمان در طراحی و ارتقای آموزش‌های آنها سهیم شوند، توجه نمی‌شود و از سوی سازمان پژوهش هماهنگی و همکاری نزدیک با معاونت های مرتبط بخصوص معاونت آموزش ابتدایی ازجهت طراحی و اجرای برنامه ریزی راهبردی و نزدیکی بین این نهادهای دست اندرکار درنظر گرفته نمی‌شود.
رئیس سابق پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش عنوان کرد: نتایج مطالعه پرلز ۲۰۱۶ مرتبط با بافت و زمینه یادگیری و تقویت سواد خواندن نشان داد از نظر تدارک فرصت‌های یادگیری در قالب برنامه‌درسی، کمترین ساعات سالیانه آموزش به طور کلی و یکی از کمترین ساعات سالیانه آموزش خواندن در مدارس ایران وجود دارد. در ارتباط با زمان بندی فعالیت‌های زبان‌آموزی در دوره ابتدایی و از نظر تناسب زمان تدریس با ساعات هفتگی، کاستی قابل تاملی وجود دارد.
کریمی ادامه داد: زمان بیشتری در طول هفته باید به زبان‌آموزی فارسی اختصاص یابد و حداقل میانگین ۵.۲ ساعت آموزشی روزانه حدود ۱۳ تا ۱۴ ساعت در هفته به آموزش مهارت‌های زبانی اختصاص داده شود. این زمان مورد اولویت است و حتی الامکان از تعلیق و قطع شدن آن جلوگیری شود.
نداشتن وقت کافی برای تکرار و تمرین
وی درباره دیگر عوامل افت تحصیلی دانش‌آموزان خاطرنشان کرد: همچنین نداشتن وقت کافی برای تکرار و تمرین درکلاس، نداشتن مطالعه مناسب در منزل و محیط؛ تعداد زیاد دانش آموزان در کلاس درس و فقر روشی در ایجاد موقعیت های یادگیری و فعالیت های یادگیری مناسب برای خوب نگاه کردن، گوش‌کردن، بیان کردن، تعامل کردن و اظهارنظرکردن از دیگر عواملی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
این کارشناس آموزشی با بیان اینکه نتایج پژوهش ها نشان می دهد که زمینه ارکان خواندن که صحبت کردن و گوش دادن است به صورت عملی چندان فراهم نمی شود، تاکید کرد: در مدارس از نظر توجه و ایجاد موقعیت‌های مناسب برای تقویت گوش دادن و سخن گفتن کاستی هایی وجود دارد. از عوامل ایجادکننده این کاستی، فرصت زمانی محدود برای تقویت مهارت های شفاهی زبانی در برنامه وساعات درسی هفتگی، حجم خوانداری قابل توجه بعضی درس ها و تعداد زیاد دانش آموزان است، و علاوه‌بر آن، اینکه بخش قابل توجهی از آموزگاران دوره ابتدایی خود نیز در زمینه مهارت سخن گفتن نیاز به آموزش اصولی دارند.
کریمی در ارتباط خاص با حوزه زبان آموزی فارسی و تقویت سواد و مهارت‌های زبانی دانش آموزان در دوره ابتدایی اظهار کرد: در برنامه درسی تدوین شده فارسی دوره اول ابتدایی، کاستی‌هایی در اهداف باتوجه به نیاز کودک از جمله در رابطه با آشنایی با ادب و فرهنگ مردم دیده می‌شود که از جمله آنها می توان به تاکید نکردن بر لذت و خوشی از ادبیات، قصه تاریخی، عرضه شرح‌حال، قصه‌های جاری [امروزی]، داستان‌های عامیانه اشاره کرد.
وی ادامه داد: دیگر اینکه در برنامه درسی قصدشده بر یادگیری دانش‌آموزان درباره فرهنگ‌ها و ارزش‌های اجتماعی از طریق تجربه کردن ادبیات مربوط به تمام گروه‌های فرهنگی تاکید چندانی دیده نمی‌شود. رویکرد بسته برنامه درسی قصد شده در عمل چندفرهنگی نیست و عمدتا صدای فرهنگ رسمی در کتاب بازتاب دارد. بسیاری از درس‌ها دارای متن های مصنوعی هستند که به صورت سفارشی و با توجه به تاکیدات اسناد بالادستی تولید شده اند و جنبه القایی آنها زیاد است و در اجرای آموزش و خواندن متن‌ها [برنامه درسی اجراشده] نیز این کاستی و عدم مطلوبیت برای کودک در مدارس و کلاس ها دیده می‌شود.
این کارشناس آموزشی اظهار کرد: در برنامه درسی طراحی و تدوین شده، عدم تاکید بر راهبردهای تقویت کننده حل مسئله، مبتنی برکنجکاوی دانش‌آموز، ایجاد انگیزه، تأکیدبر سؤال‌های سطح بالا به جای تاکید بر مطالب کلیشه‌ای و کم توجهی به یادگیری چالش‌برانگیز و درخور دانش‌آموز در بخش قابل توجهی به چشم می‌خورد. در اجرای برنامه درسی و آموزش نیز باتوجه به فقر روشی موجود و کاستی دانش پداگوژیک معلمان، همخوان با آن ازنظر توجه به یادگیری درخور و درعین حال دارای چالش انگیزی مناسب برای کودک کاستی‌هایی دیده می شود.
کریمی با بیان اینکه در برنامه درسی طراحی و تدوین شده فارسی دوره اول ابتدایی به این موضوع که انواع گوناگونی از ادبیات کودک منبع اصلی مواد خواندنی برای تدریس باشد، توجه دقیقی نشده است، گفت: استفاده از متن‌های فراملی در متن درس به منظور اشتراک برخی مطالب با دیگر کشورها با موضوعات مختلف علمی، داستانی، تخیلی ، تاریخی، حماسی، به ندرت مورد توجه قرار گرفته است و از این نظر محتوای درس‌ها کاستی قابل توجهی دارد. کم توجهی به داستان پردازی و طرح حکایت های اسرارآمیز ومعما، قصه‌های‌کهن، اسطوره‌ها، افسانه‌های علمی، قصه‌های شوخی و خنده‌دار، قصه‌های چند فرهنگی، بازنوشته‌ها و برگردان هایی از مجلات، داستان‌های‌تصویری و گلچین‌های توضیحی، به اقتضای پایه های مختلف وجود دارد.
کاستی در ارزشیابی از آموخته‌ها
وی افزود: روش آموزش در اکثر درس‌ها زمینه‌ساز ابراز وجود و بیان احساس دانش‌آموزان نیست. کمتر زمینه و فرصت مناسب برای طرح سوال از سوی دانش آموزان فراهم می شود. دراکثر کلاس‌ها تعامل و ارتباطات عمدتاً یک‌طرفه و متکی به معلم است. در بخش قابل توجهی از کلاس ها، دانش‌آموزان چندان به بحث و تبادل نظر ترغیب نمی‌شوند. در بعضی مدارس عمدتاً از روش های سنتی و یکنواخت استفاده می شود، معلم متکلم وحده بوده و بیشتر تاکید بر خواندن و نوشتن بوده است تا مهارت های شفاهی.
عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش ادامه داد: در زمینه انجام ارزشیابی از آموخته ها کاستی قابل توجهی در راهنماهای برنامه درسی و راهنمای معلم وجود دارد در بسته برنامه درسی قصدشده فارسی دوره ابتدایی از نظر راهنمایی دقیق و روش استفاده درست از ارزیابی عملکرد دانش‌آموز تا تصویر دقیقی از نیازها و آموخته‌ها بدست آید، کاستی قابل توجهی وجود دارد.
کریمی به برخی موانع و کمبودها در زمینه روش ارزشیابی که باید در جهت آموزش معلمان تهیه شود، اشاره و اظهار کرد: باید برای معلمان، دوره های تکمیلی برگزار شود و در ارزیابی و نظارت بر کار معلمان مورد توجه قرارگیرد. در این راستا، ویژگی های اساسی و نقش معلم درارزشیابی آموخته‌ها و راه‌کارهای دادن بازخورد به دانش‌آموزان در کلاس، روش‌های پالایش معنا و بازبینی معلم از آنچه‌که دانش آموز در مورد مفاهیم و معانی درخلال درس و درپایان درس فهمیده، فعالیت‌های مربوط به پایش آموخته‌های دانش آموزان و مشاهده رفتار در حین فعالیت دانش آموز و انجام ارزشیابی توصیفی با توجه به سطح دشواری سوالات باید مورد توجه قرار گیرد.
وی افزود: همچنین برنامه‌ریزی و ایجاد موقعیت مناسب برای ارزشیابی از کل کلاس، گروه‌های دانش‌آموزان، ارزشیابی های فردی با در نظر داشتن رعایت تفاوت های فردی، روش‌های ارزشیابی درصورت وجود تعداد زیاد دانش آموزان، وقت‌گیری و عقب بودن دانش آموزان دیریادگیرو نیازمند کمک بیشتر و روش های خوب نگاه کردن و گوش‌کردن و تمرکز کردن بخصوص درصورت وجود دانش‌آموزان بیش‌فعال در کلاس مورد توجه باید قرار گیرد.
این کارشناس آموزشی تاکید کرد: در ارتباط با مکان و فضای آموزش که مؤلفه بسیار مهمی برای دوره ابتدایی است، کاستی قابل توجهی در برنامه درسی تدوین شده و راهنمای برنامه درسی وجود دارد. در اجرای برنامه‌درسی و آموزش، نیز چنین بی توجهی به محیط و کاستی فضای آموزشی مدرسه ابتدایی دیده می شود. در بیش از نیمی از مدارس مورد بررسی در این پژوهش، فضای آموزشی با تعداد دانش‌آموزان مطابقت ندارد و در فعالیت‌های گروهی به مشکل برمی‌خورند و برای کلاس های دوم و سوم ابتدایی محدودیت فضایی بازهم بیشتر است. در اکثر مدارس (پایه های اول تا سوم) محیط و فضای آموزش درمواقع زیادی برای دانش‌آموز چالش‌انگیز نیست و برای انجام فعالیت‌ها وکارهای خلاقانه مناسب نیست.
کریمی یادآورشد: در اکثر مدارس دوره اول ابتدایی محیط کلاس ها برای برقراری ارتباط میان دانش آموزان و اجرای فعالیت‌های یادگیری چندان بزرگ و راحت نیست. اینکه فضای کلاس و میز وصندلی ها و ترتیب قرار گرفتن آنها این امکان را به معلم بدهد که معلم از گروهی به گروه دیگر حرکت کند در عمل در اکثر مدارس تحقق نیافتنی است.
وی افزود: در قریب به اتفاق مدارس مورد بررسی، کاستی قابل توجهی از نظر غنی بودن محیط یادگیری و توجه به علائق و تجربیات کودک به گونه ای که مجموعه متنوعی از زمینه‌های دلخواه تعقیب شود، وجود دارد. امکانات‌آموزشی در مدارس به صورت متعادل تقسیم نشده و بعضی مدارس محروم ترند. در بخشی از مدارس تجهیزات وامکانات‌آموزشی مثل تصاویر یا ماکت، یا وسایل الکتریکی مورد نیاز در دسترس نبوده و دسترسی به کتابخانه بافضای مناسب فراهم نیست. در بخش قابل‌توجهی از مدارس و کلاس‌ها، مجموعه متنوّعی از کتاب ها، مجلات، پوستر، عکس و تصویر به چشم نمی خورد و مرکز منابع یادگیری یا کتابخانه مناسب در اکثر مدارس در دسترس دانش آموزان وجود ندارد.
فضای عمومی جامعه رغبت به تحصیل را کاهش داده است
همچنین در این راستا، محمد بطحایی وزیر اسبق وزارت آموزش و پرورش درباره علل کاهش میانگین معدل دانش‌آموزان اظهار کرد: سیر نزولی نمرات دانش‌آموزان یک شاخص برای پیشرفت تحصیلی است، البته این نمرات وقتی در سال‌های مختلف بررسی می‌شود، اعتبار آن زیر سوال می‌رود.
وی با بیان اینکه ضریب دشواری و سختی سوالات در سال‌های مختلف تفاوت دارد، گفت: اما این شاخص خیلی تاثیرگذار نیست که نتیجه گیری را زیر سوال ببرد.
وزیر اسبق وزارت آموزش و پرورش ادامه داد: دانش آموزان در سال‌های گذشته بویژه ۲ ، سه سال اخیر دچار افت تحصیلی بیشتر و ضعف در بنیه تحصیلی شده‌اند و میانگین معدل آنها پایین آمده است.
بطحایی یادآورشد: همچنین مهم‌تر اینکه نتایج نمرات در آزمون‌های تیمز و پلز هم این مساله را تائید می کند و آنها هم این برداشت را دارند که دانش آموزان دچار افت تحصیلی شده اند.
وی با تاکید براینکه فضای عمومی جامعه و کشور رغبت به تحصیل را کاهش داده است، افزود: این کاهش رغبت به تحصیل در دانشگاه‌ها هم دیده می‌شود. از دید آسیب‌شناسی این منظومه را باید در ارتباط با یکدیگر ببینیم.
در مواقعی افرادی که صاحب تخصص هستند، بیکار می‌شوند، دانش آموزی که این افراد بیکار را می‌بیند، با خود می‌گوید که بطور مثال برادر من که برای فوق لیسانس کلی هزینه کرده است و زحمت کشیده است، اما الان بیکار است، پس من برای چه درس بخوانم
تاثیر اقتصاد و اشتغال در افت تحصیلی دانش آموزان
وزیر اسبق وزارت آموزش و پرورش ادامه داد: وقتی اقتصاد و کسب و کار با مشکل مواجه شد و در مواقعی افرادی که صاحب تخصص هستند، بیکار می‌شوند، دانش آموزی که این افراد بیکار را می‌بیند، با خود می‌گوید که بطور مثال برادر من که برای فوق لیسانس کلی هزینه کرده است و زحمت کشیده است، اما الان بیکار است، پس من برای چه درس بخوانم.
بطحایی خاطرنشان کرد: افت تحصیلی دانش‌آموزان اتفاقی نیست که فقط در وزارت آموزش و پرورش حل شود بلکه در این بین اقتصاد، اشتغال و مسائل سیاسی اثر گذار است و همه این عوامل دست به دست هم می‌دهد.
بطحایی با بیان اینکه خانواده‌ها هم در موضوع افت تحصیلی دانش‌آموزان تاثیرگذار هستند، گفت: اکنون خانواده‌ها هم خیلی پیگیر وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان نیستند.
وی ادامه داد: فضای مجازی عامل دیگری است که بچه‌ها بسیار در آن غرق شده اند و ساعت‌ها از وقت خود را صرف فعالیت در فضای مجازی می‌کنند و دیگر زمانی برای درس خواندن ندارند.
محتوای کتاب‌های درسی ما بیهوده و عبث است، دانش‌آموز وقتی کتاب را می‌خواند باور دارد که به درد نمی‌خورد و از روی اجبار درس می‌خواند
وزیر اسبق وزارت آموزش و پرورش به تاثیر کتاب‌های درسی در افت تحصیلی دانش‌آموزان اشاره کرد و یادآورشد: محتوای کتاب‌های درسی ما بیهوده و عبث است، دانش‌آموز وقتی کتاب را می‌خواند باور دارد که به درد نمی‌خورد و از روی اجبار درس می‌خواند.
بطحایی ادامه داد: وقتی دانش آموزی یک رمان می‌خواند، ساعت‌ها این رمان را در دست دارد چراکه آن محتوا را مناسب می‌داند اما محتوای کتاب‌های آموزشی به تمایلات و رغبت و نیاز دانش آموزان توجهی ندارد از این رو لازم است تا جرات و جسارت تغییر در کتاب‌های درسی را داشته باشیم.
وی خاطر نشان کرد: همچنین در موضوع افت تحصیلی دانش‌آموزان مدرسه، فضا و تراکم بالای دانش آموزان و امکانات در این موضوع اهمیت دارد.
وزیر اسبق آموزش و پرورش درباره راهکار افت تحصیلی دانش‌آموزان توضیح داد: باید در این زمینه تحقیق کرد و نیاز سنجی صورت گیرد چراکه دانش آموزان نسبت به درس دلزده هستند.
بطحایی تاکید کرد: نباید با این پدیده ساده برخورد کنیم، یک کار دراز مدت می‌خواهد و با سایر موئلفه‌های اجتماعی درگیر است. مواجهه با این اقدام یک مواجهه علمی و منطقی می‌خواهد.
وی خاطرنشان کرد: مواجهه با این پدیده یک معلم کاربلد می‌خواهد که روش‌های فعال یاددهی و یادگیری را بداند و لازم است تا روش‌های مبتنی بر بازی برای دوره ابتدایی اجرا شود.
وزیر اسبق وزارت آموزش و پرورش گفت: معلم باید از شغل خود راضی باشد و این رضایت فقط پول نیست باید به روش‌های نوین یاددهی آشنا باشد. همچنین مدیر مدرسه باید مدیریت مدرسه داری را بلد باشد.
بطحایی با بیان اینکه اکنون سرعت انتقال و گیرایی دانش‌آموزان بالاست، گفت: دانش‌آموزان اکنون قدرت تحلیل دارند و با دانش‌آموزان ۲۰ سال پیش متفاوت هستند.
افت تحصیلی دانش‌آموزان موضوع مهمی است که به دنبال آن کاهش تحصیلات دانشگاهی و خالی ماندن بسیاری از مشاغل را به همراه دارد، کارشناسان معتقدند که عوامل این موضوع باید شناخته و برنامه ریزی لازم از سوی تمامی نهادهایی که به طور مستقیم و غیرمستقیم با دستگاه تعلیم و تربیت در ارتباط هستند انجام شود تا این معضل و چالش کاهش یابد.
