آفریقا قاره‌ای بزرگ در جهان است که شنیدن نام آن یادآور برخوردهای نژادپرستانه و استعمارگرانه در قرن‌های گذشته است. جایی که ثروت بزرگ طبیعی آن به دست صاحبان قدرت در کشورهای شمال به استثمار می‌رود و مردم آن در فقر و تنگدستگی با مشکلات مختلفی از جمله جنگ و ناامنی، کمبود آب و غذا و بیماری و ضعف بهداشت مواجه هستند.

سرزمین بزرگی که ۲۰ درصد خشکی‌های زمین و حدود ۱۸ درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است. قاره‌ای جوان با میانگین سنی زیر ۲۰ سال با منابع فراوان طبیعی که به ثروت و سرمایه تبدیل نشده و اکثر مردمان آن در فقر و فلاکت زندگی می‌کنند.

پژوهشگران غربی عقب ماندگی و فقر مردم آفریقا را به فرهنگ قبیله‌گرایی، فساد و فقدان دموکراسی نسبت می‌دهند، اما پژوهشگران شرقی عامل مهم عقب ماندگی این قاره بزرگ را استثمار و ضعیف نگه داشتن این قاره توسط اروپا و غرب از قرن‌های گذشته تاکنون به دست استعمارگران قدیم و جدید، سوء‌ استفاده و به یغمابردن نعمت‌های خدادادی این قاره می‌دانند.

عقب ماندگی آفریقا قابل انکار نیست، اما همزمان معنای دیگر عقب ماندگی این کشورها این است که بازار بزرگی برای توسعه، سرمایه‌گذاری و صادرات به این کشورها وجود دارد که می‌تواند هم به رشد این کشورها منجر شود و هم موتور توسعه کشورهای در حال توسعه باشد. بازار بزرگی که برای کشور بزرگی مانند ایران نیز نباید از نظر دور نگه داشته شود.

بازار آفریقا برای ایران در بسیاری از حوزه‌ها از جمله سلامت مورد غفلت قرار گرفته و به همین علت مراودات اقتصادی فعالان نظام سلامت ایران اعم از جامعه پزشکی و صنعت سلامت در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی با کشورهای آفریقایی بسیار کم و ناچیز است.

نگاهی به شاخص‌های سلامت در آفریقا

نگاهی به وضعیت شاخص‌های سلامت کشورهای آفریقایی نشان می‌دهد که هنوز بسیاری از بیماری‌های واگیر در این کشورها شیوع بالایی دارد. فقط یک مورد آن بیماری HIV/ایدز است که در بسیاری از کشورهای آقریقا بیداد می‌کند. بیشترین شیوع بیماری ایدز در کشورهای این قاره است به طوری که سوازیلند با بیش از ۲۵ درصد شیوع ایدز در صدر است و کشورهای بوتسوانا، لسوتو، آفریقای جنوبی، زیمبابوه، نامیبیا، زامبیا، موزامبیک، مالاوی، اوگاندا، گینه استوایی، تانزانیا، کنیا به ترتیب با شیوع بین ۲۵ تا ۵ درصد در رده‌های بعدی قرار دارند.

از نظر شاخص سوء تغذیه نیز بر اساس اعلام سازمان ملل به جز کره شمالی با شیوع ۵۸ درصدی سوء تغذیه که در رده چهارم کشورهای جهان قرار دارد. ۲۰ کشور دارای بدترین وضعیت سوء تغذیه در دنیا شامل جمهوری دموکراتیک کنگو (با شیوع ۷۵ درصدی سوء تعذیه)، اریتره (۶۶درصد)،‌ برونئی (۶۳ درصد)، سیرالئون، زامبیا، آنگولا، اتیوپی، جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری صحرای غربی، زیمبابوه، چاد، لیبریا، موزامبیک، توگو، ماداگاسکار، تانزانیا، هائیتی،کنیا، مالاوی در این قاره قرار دارند.

یکی از شاخص‌های مهم سلامت، سن امید به زندگی است به این معنا که به طور میانگین هر فرد متولد در یک کشور امید دارد چند سال زندگی کند. بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی ژاپن با امید به زندگی ۹۰ سال در صدر همه کشورهای جهان قرار دارد و کشورهایی مثل ایتالیا و سنگاپور نیز در رده‌های بعدی هستند.

اطلاعات اعلام شده از سوی سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که از جمع ۱۹۳ کشور دنیا ۵۰ کشور دارای کمترین میزان امید به زندگی در آفریقا هستند و به جز دو کشور افغانستان با رتبه ۱۶۴ و سن امید به زندگی ۶۰ سال و پاکستان با رتبه ۱۴۵ و سن امید به زندگی ۶۷ سال همه ۵۰ کشور پایین جدول، آفریقایی هستند.

کشور سیرالئون با سن امید به زندگی ۴۷.۵ سال بدترین وضعیت را در دنیا دارد و بعد از آن جمهوری آفریقای مرکزی با سن امید به زندگی ۴۸.۵، جمهوری دموکراتیک کنگو با ۴۹ و سومالی با سن امید به زندگی ۵۰ در رده‌های بالاتر قهر جدول قرار دارند.

از نظر شاخص نسبت پزشک به جمعیت نیز اغلب کشورهای قاره آفریقا وضعیت خوبی ندارند. از این نظر کوبا با شاخص ۷.۵ پزشک به ازای هزار نفر جمعیت بیشترین تعداد پزشک را نسبت به جمعیت در دنیا دارد. این شاخص در یونان ۶.۳ و در اتریش ۵.۲ است، نسبت تعداد پزشک به جمعیت در کره شمالی ۳.۵ و در ایران ۱.۵ است و از این نظر ایران در رتبه ۸۷ در بین کشورهای دنیا قرار دارد. در میان کشورهای آفریقایی اردن با ۳.۴ و لیبی با ۲.۱ پزشک به ازای هزار نفر جمعیت وضعیتی بهتر از ایران دارند اما این شاخص برای بسیاری از کشورهای آفریقا این گونه نیست به عنوان مثال در اتیوپی ۲ دهم پزشک به ازای هر هزار نفر وجود دارد.

بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی نسبت تعداد پزشک به هزار نفر جمعیت در اوگاندا ۱۲ صدم است یعنی به ازای هر ۱۰ هزار نفر فقط ۱.۲ پزشک وجود دارد. این میزان برای مردم آنگولا ۲ دهم یعنی دو پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر و در کامرون یک دهم پزشک به ازای هزار نفر است. در مجموع در اغلب کشورهای آفریقایی این شاخص کمتر از ۸ دهم پزشک به ازای هزار نفر جمعیت است.

یکی از مهمترین رویدادهای نظام سلامت در دنیا این است که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، بیماری‌های واگیر رو به کاهش و حذف رفته و بیماری‌های غیر واگیر مثل سرطان و دیابت در حال افزایش است اما در در مورد آفریقا هنوز بیشتر کشورهای این قاره با شیوع بالای بیماری‌های واگیر مواجه هستند.

نتایج یک تحقیق که در نشریه Africa Renwal منتشر شده، نشان می‌دهد در یک دهه گذشته بیماری‌های واگیر مشترک بین انسان و حیوان در آفریقا ۶۳ درصد بیشتر شده است. این آمار نشان می‌دهد که هنوز بیماری‌های واگیر در کشورهای قاره آفریقا مساله است و با وجود ریشه کنی بسیاری از بیماری‌های واگیر در دنیا و تغییر مشکلات سلامت کشورها از بیماری‌های واگیر به بیماری‌های غیر واگیر ، همچنان با آمار بالای بیماری‌های واگیر مواجه هستند.

در چنین شرایطی و همزمان با سفر رئیس جمهوری ایران به آفریقا سوال این است که ایران و نظام سلامت جمهوری اسلامی چه مراوداتی با کشورهای آفریقا دارد و چه ظرفیت‌های مغفولی برای افزایش سطح همکاری‌ها در این حوزه وجود دارد.

همکاری ناچیز ایران با آفریقا در حوزه سلامت

«محمد حسین نیکنام» مدیر کل امور بین الملل وزارت بهداشت به پژوهشگر ایرنا گفت: وزارت بهداشت جمهوری اسلامی با برخی کشورهای آفریقایی برای همکاری در حوزه سلامت تفاهمنامه همکاری دارد. برای اجرای این تفاهمنامه‌ها در مورد برخی کشورها قدم‌هایی برداشته شده، اما در مورد برخی دیگر کار چندانی تاکنون انجام نشده است. امیدواریم سفر رئیس جمهور به آفریقا زمینه اجرا شدن تفاهمنامه‌های قبلی و توسعه همکاری بین نظام سلامت ایران و کشورهای آفریقایی فراهم کند.

وی افزود: به تازگی در سفر مسئولان کشور زیمبابوه به ایران زمینه امضای تفاهمنامه همکاری در حوزه سلامت با این کشور فراهم شده است. امیدواریم در سفر آقای رئیسی به آفریقا این تفاهمنامه امضا شود. عمده همکاری‌های ایران با کشورهای آفریقایی از جمله زیمبابوه در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی است و در بقیه حوزه‌ها مراودات چندانی نداریم.

نیکنام گفت: امضای تفاهمنامه همکاری در حوزه سلامت میان ایران و اوگاندا و کنیا نیز در دست بررسی است و اگر تفاهم انجام شود شاید در سفر رئیس جمهوری، تفاهمنامه همکاری امضا شود.

وی افزود: مهمترین حوزه همکاری با کشورهای آفریقایی در حوزه صادرات داروست. برای صادرات دارو به این کشورها مهمترین اقدام ثبت داروی ایرانی در فهرست دارویی این کشورهاست و اگر این اقدام انجام شود زمینه برای صادرات دارو فراهم می‌شود. سخت‌ترین مرحله ثبت دارو در این کشورهاست.

مدیرکل امور بین‌الملل وزارت بهداشت ادامه داد: در مجموع میان وزارت بهداشت و شرکت‌ها و موسسات غیردولتی فعال در حوزه سلامت ایران از جمله حوزه دارو و تجهیزات پزشکی مراوده چندانی با کشورهای آفریقایی وجود نداشته است، اما سفر رئیس جمهوری به آفریقا می‌تواند زمینه این نوع همکاری‌ها را در آینده فراهم کند. بیش از این اطلاعی از همکاری‌های ایران با آفریقا در حوزه سلامت ندارم و اگر در آینده اطلاعی کسب کردم، اعلام می‌کنم.

«محمد عبده زاده» رئیس سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی کشور درباره صادرات دارو از ایران به پژوهشگر ایرنا گفت: بر اساس آخرین اطلاعات موجود کل میزان صادرات دارو از ایران در سال گذشته حدود ۶۹ میلیون دلار بوده که از این میزان حدود ۳۷ میلیون دلار به سوریه بوده است.

صادرات ۵۰۰ هزار دلاری دارو به آفریقا

وی افزود: آمارهای موجود نشان می‌دهد که از کل صادرات حدود ۷۰ میلیون دلاری دارو از ایران فقط ۳۷۸ هزار دلار آن به آفریقا بوده که بیشترین آن به سومالی با ۹۸ هزار و ۹۰۴ دلار قرار دارد.

بر اساس اعلام سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی ایران، بعد از سومالی بیشترین میزان صادرات دارویی ایران به اوگاندا با ۲۹ هزار دلار، موریس با ۴۷ هزار و ۳۰۴ دلار، زامبیا با ۱۰ هزار و ۶۰۷ دلار،‌تونس با ۹۸۵۶ دلار، آنگولا با ۶ هزار دلار، مصر با ۵۷۰۱ دلار و نیجریه با ۴۲۰۰ دلار در رده‌های بعدی صادرات دارو از ایران به آفریقا هستند.

بررسی‌های پژوهشگر ایرنا نشان می‌دهد، میزان صادرات تجهیزات پزشکی به آفریقا نیز بسیار ناچیز است. پیش از این «مجید روحی» رئیس انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان تجهیزات پزشکی کل میزان صادرات تجهیزات پزشکی از ایران را کمتر از ۲۰ میلیون دلار برآورد کرده بود. البته بسیاری از کارشناسان این حوزه میزان واقعی صادرات تجهیزات پزشکی از ایران را حتی از این مقدار هم کمتر می‌دانند و اذعان می کنند که سهم صادرات تجهیزات پزشکی از ایران به آفریقا به ۵۰ هزار دلار هم نمی‌رسد.

با این وجود کیفیت برخی داروهای ایران به خصوص داروهای بایوتکنولوژی و تجهیزات پزشکی سرمایه‌ای و مصرفی با کیفیت تولید داخل ظرفیت بزرگی را برای افزایش صادرات در بازار آفریقا به وجود آورده‌اند. آمارهای موجود نشان می دهد از بین بیش از ۲۰ هزار کد تجهیزات پزشکی ثبت شده تولید داخل در ایران حدود هزار و ۸۵۰ کالا پروانه صادراتی و بیش از ۱۰۰ کالا گواهی CE اروپا را دارند.

با این وجود سهم صادرات تجهیزات پزشکی از ایران به خارج همچنان پایین و به آفریقا ناچیز و کمتر از ۵۰ هزار دلار است. حتما گسترش مراودات سیاسی به این کشورها می‌تواند زمینه ساز افزایش صادرات و رشد تولید در آینده باشد.

منبع ایرنا